Van het voetstuk deel 5 (copy) (copy)

Schrijvers en denkers zijn voor veel mensen helden. Maar wat als een held fouten maakt, privé of in zijn of haar werk? Wat gebeurt er dan met ons lezers? In deze nieuwe serie vragen we onze lezers te vertellen over hun helden die van hun voetstuk vielen en wat dat voor invloed had.

Het idee voor deze nieuwe serie is van filosoof en vertaler Thomas Heij. 

—

Morele verontwaardiging is goedkoop

Als je intellectuele of literaire held geen talent zou hebben, zou je dan nog met diegene om willen gaan? Als ik mijn favoriete schrijvers erop nasla, dan vrees ik dat het antwoord ‘nee’ zou zijn. Allemaal waren het moeilijke mensen met complexe psychologische problemen. Een deel van hen zou je ronduit slecht kunnen noemen. Toch bewonder ik hun werk. Is dat niet vreemd?

Ik neig hierin een principieel standpunt in te nemen: het werk van een schrijver moet los van diens leven worden beoordeeld. Wie het werk verwerpt omwille van de schrijver, gooit de baby met het badwater weg. De filosofische onderzoekingen van Ludwig Wittgenstein zijn baanbrekend, ook als hij moreel corrupt blijkt te zijn. Hetzelfde geldt voor de romans van Dostojevski of de poëzie van Bob Dylan. 

De vraag of een van zijn morele voetstuk gevallen held de moeite van het bewonderen waard is, ervaar ik persoonlijk dan ook niet als dringend. Waarom zou je überhaupt verwachten dat je favoriete schrijvers en intellectuelen in moreel opzicht superieur zijn aan wie dan ook? Dat is wat mij betreft een interessanter vraag. 

Drie redenen

Ik kan drie redenen bedenken. Ten eerste is het niet ongewoon om een persoon en zijn werk in ons hoofd met elkaar te verknopen. Waarom is Mein Kampf zo’n afschuwelijk onleesbaar boek? Omdat het een afschuwelijk onleesbaar boek is, natuurlijk, maar ook omdat het door één van de grootste massamoordenaars van de twintigste eeuw is geschreven. 

Het zou onjuist zijn om de kern van waarheid in dit idee te ontkennen. Je kunt een filosofisch of literair werk opvatten een afspiegeling van het leven van haar maker. Morele corruptie van de maker kan duiden op morele corruptie in het werk. (Maar dit argument geldt als je het mij vraagt sterker voor filosofische werken dan voor literaire. Een roman kan boeien juist omdat deze zo immoreel is.) Toch wijs ik die verknoping principieel af. Dat is omdat hiermee het idee van het werk als afspiegeling van de maker tot absoluut wordt verheven. In werkelijkheid is dat slechts één mogelijk perspectief.

Ten tweede kan er sprake zijn van psychologische projectie. Wie een klik voelt met een filosofisch of literair werk, voelt via dat werk een klik met diens maker. Het is verleidelijk om diegene allerlei eigenschappen toe te schrijven die je zelf ook hebt (of denkt te hebben). Als vervolgens blijkt dat de maker moreel gecorrumpeerd is, dan vormt dat een bedreiging voor het zelfbeeld. Ben ik, als liefhebber, misschien ook moreel corrupt? Om het zelfbeeld te redden, moet er korte metten worden gemaakt met de bewondering.

Wanneer dit publiekelijk gebeurt, kan dat duiden op een eerkwestie. Dit is het laatste punt, de sociale tegenhanger van punt twee. Door het werk van filosoof of schrijver te prijzen, hebben we onszelf voor de buitenwereld aan diegene verbonden. Zijn misstap straalt slecht op ons af. Dat sociale instinct zit diep verankerd in de psyche. Om onze positie in de gemeenschap te redden, is het belangrijk om onszelf van de maker te distantiëren. Of onze positie daadwerkelijk in gevaar is geweest door onze liefhebberij is daarbij eigenlijk niet eens relevant: het instinct heeft gevoelsmatig voorrang op de werkelijkheid.

Naïef

Er was een tijd dat ik geloofde dat mensen tot het goede geneigd waren. Achteraf weet ik dat daar een woord voor bestaat: naïef. De betekenis van dat woord leren kennen was niet makkelijk. Maar tegenwoordig zie ik het als teken dat ik lang (te lang?) door louter goede mensen ben omringd, en daar ben ik dankbaar voor.

Morele verontwaardiging is goedkoop. Het is makkelijk om vanaf de zijlijn met een afkeurende vinger te wijzen, makkelijker dan om daadwerkelijk een moreel leven te leiden in elk geval. In een wereld waarin lang niet iedereen tot het goede geneigd is, is het onredelijk morele puurheid van onze intellectuele of literaire helden te verlangen.

Ik kan me niet herinneren de mensen die ik bewonder of bewonderde, ooit op een moreel voetstuk te hebben geplaatst. Maar ik durf niet uit te sluiten dat een selectief geheugen, ingegeven door dat verlies van naïviteit, daar debet aan is. Wat ik wel deed – en nog steeds doe – is mijn helden op een intellectueel of literair voetstuk zetten. Het enige wat ze kunnen doen om hun heldenstatus vaarwel te zeggen, is het verloochenen van die intellectuele of literaire belofte. Dát zou ik pas echt immoreel vinden.

—

Karl van Heijster studeerde filosofie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij interesseert zich met name voor literaire klassiekers en taalfilosofie. Naast boeken recenseert hij ook films voor diverse cultuurwebsites. Tegenwoordig is hij softwareontwikkelaar.

—

Heb jij een literaire of intellectuele held die van zijn (haar) voetstuk viel? Laat het ons weten. Vertel waarom je hem/haar zo bewonderde, en waarom niet meer. Beschrijf het in een kort essay van maximaal 850 woorden. De mooiste verhalen belonen we met een Bazarow boekenbon van 50 euro. Inzenden kan tot en met oktober 2021. De komende maanden publiceren we telkens één van deze verhalen. Als je je stuk indient, ga je ermee akkoord dat we je verhaal publiceren in Bazarow Magazine en op Bazarow.com. Zet er ook even bij wie je bent en wat je doet.

Stuur je inzending naar info@bazarow.com.

Medewerkers en recensenten van DLVA/Bazarow zijn van harte uitgenodigd om een bijdrage te schrijven