Interview – Ted H.P. de Wolf (copy)

Voorpublicatie

De Tweede Wereldoorlog houdt ons nog altijd bezig. Denk even aan Mijn beste vriendin Anne Frank, de in februari 2021 uitgebrachte Nederlandse film, die werd geregisseerd door Ben Sombogaart. En natuurlijk ’t Hooge Nest van Roxane van Iperen. Naar aanleiding van haar boek kwamen er tal van getuigenissen, brieven en reacties bij haar binnen. Die werden onlangs gebundeld in Brieven aan ’t Hooge Nest. Ook over andere aspecten van de Tweede Wereldoorlog werd veel gepubliceerd. Het zijn vaak de persoonlijke verhalen die de oorlog dichterbij brengen, invoelbaarder maken. Ted H.P. de Wolf vertelt in zijn debuutroman Dwangarbeid in Duitsland het waargebeurde verhaal van zijn vader over de Arbeitseinsatz. Vanaf mei 1943 werd die officieel in Nederland ingevoerd en tot aan het eind van de oorlog werden Nederlanders in Duitsland tewerkgesteld. Dat was nodig omdat veel Duitse mannen in het leger streden en dus niet in bijvoorbeeld toeleverende fabrieken voor de (oorlogs)industrie konden werken. Aanvankelijk moesten alle mannen tussen de achttien en de vijfendertig jaar zich melden. Velen doken onder of probeerden een vrijstelling te krijgen. Van de anderhalf miljoen beoogde Nederlanders werd uiteindelijk een derde tewerkgesteld. 30.000 van hen kwamen nooit terug. Over Dwangarbeid in Duitsland, een verhaal dat onder je huid gaat zitten, sprak ik met de auteur.

De cover is een blikvanger. Die lachende man: alsof het een pretje is om op dwangarbeid te gaan. Waarom heb je voor deze cover gekozen?

“Het beeld is uit 1942. Het was een wervingsposter om jongemannen over te halen in Duitsland te werken. Toen dat niets opleverde ging men over tot dwingende maatregelen tot aan razzia’s toe. Hoe fout het affiche ook was, de illustratie is van een grafische schoonheid waar ik niet omheen kon. Voor niemand was het een pretje om in nazi-Duitsland dwangarbeid te verrichten en toch zie je een blije man op de cover. Juist die contradictie spreekt me aan. Het reflecteert enigszins het verhaal van mijn vader die het voor zichzelf prima had geregeld en toch begaan was met zijn kameraden in het lager die het veel slechter hadden. Het idee komt overigens van mijn oud-compagnon Eric Caspers met wie ik jarenlang in Rotterdam een grafisch ontwerpbureau heb bestierd.”

Wat was voor jou de aanleiding om het verhaal over je vader op te gaan schrijven?

“Mijn vader vertelde vroeger veel over de oorlog. Wellicht omdat we toentertijd vrijwel iedere herfstvakantie in Duitsland doorbrachten bij zijn oude Rotterdamse vrienden die hij in die tijd in Duitsland heeft leren kennen en die beiden na de oorlog met een Schwäbisch meisje zijn getrouwd. Hoe ouder ik werd, hoe meer ik ging vragen over de tijd die hij in Duitsland tewerkgesteld was. Dat hij allerlei voorvallen nog in detail kon vertellen, was de aanleiding om dat op schrift te stellen. Pas later ontstond het idee om al die notities om te zetten in een lopend verhaal.”

Kun je iets vertellen over je werkwijze?

“Mijn aantekeningen heb ik om te beginnen op een tijdslijn geplaatst voor het overzicht. Belangrijke gebeurtenissen, zoals bijvoorbeeld het bombardement op Böblingen, heb ik nagezocht op het internet en later in de archieven. Met name het bezoek aan het archief van de Mercedesfabriek in Stuttgart leverde interessante gegevens op. De laatste levensjaren van mijn vader heb ik bandopnames van onze gesprekken gemaakt, die ik weer heb uitgeschreven. Ik had na verloop van tijd een schat aan informatie.”

Wat deed het onderzoek met jou zelf?

“Het was fascinerend om te ontdekken dat een bepaalde herinnering van mijn vader klopte met stukken uit het archief. Door een voltreffer tijdens het bombardement op Sindelfingen in september 1944 op een zogenaamde Splitterschutzgraben (wat je zou kunnen vergelijken met een eenvoudige schuilkelder) op een pleintje midden in de stad waren enkele mensen op gruwelijke wijze om het leven gekomen. Mijn vader heeft dat kort na de aanval met eigen ogen aanschouwd. Op precies die plek is een monument geplaatst ter nagedachtenis aan de slachtoffers, waaronder een meisje van nog geen twee jaar oud. Tijdens mijn laatste bezoek aan de stad heb ik de plek bezocht. Het leek bijna of ik terug in de tijd kon stappen.
Een luchtopname gemaakt door de Amerikaanse airforce een week na het bombardement liet een volledig verwoeste fabriek van Daimler zien met honderden bominslagen in en om het complex. Het idee dat mijn vader op het moment van de opname zich in een gebouw (de Suevia fabriek) bevond dat ik kon aanwijzen, ontroerde me.”

Je vertelt het verhaal van je vader in de derde persoon. Daartussen staan delen in de ik-vorm waarin je zelf aan het woord bent. Waarom heb je voor deze structuur gekozen?

“Ten eerste om een duidelijk onderscheid te maken tussen mijn eigen ervaringen en die van mijn vader. Het geeft ook de zoektocht weer naar de sporen van mijn vader in Duitsland.”

Waarom leent de romanvorm zich voor jou beter dan bijvoorbeeld een non-fictie boek?

“Ik wilde mezelf onderdompelen in de ervaringen van mijn vader. Had ik non-fictie geschreven, dan zou in mijn perceptie het verhaal veel afstandelijker zijn geworden. Door veel met dialogen te werken, had ik het gevoel er zelf bij aanwezig te zijn. Op die manier kon ik veel meer in detail vertellen en veel dieper in de psyche doordringen van de mensen om hem heen en uiteraard in die van mijn vader. Ik vraag me af of ik voor die aanpak had gekozen als de protagonist niet mijn vader was geweest.”

Als je dan je verhaal hebt, moet je een uitgever zoeken. Was dat eenvoudig?

“Verre van. Beter gezegd bijna onmogelijk. Ik had destijds het geluk om door Paul Sebes, een literair agent, te worden uitgenodigd op basis van een aantal pagina’s dat ik had ingestuurd. Dat bevestigt dat je kan schrijven, maar dat staat nog mijlenver van te worden uitgegeven. De samenwerking is op niets uitgelopen. In mijn naïviteit dacht ik dat ik zelf wel eventjes een uitgever kon vinden, ik kon ten slotte schrijven. Ik heb zo vaak nul op het rekest gekregen dat ik er moedeloos van werd. Uiteindelijk ben ik gestopt met mijn verhaal. Het is aan uitgever Eus Wijnhoven te danken dat ik de pen weer ter hand heb genomen. Hij vertelde me dat, wanneer je als debutant de vijftig bent gepasseerd, de kans om te worden uitgegeven nul is. Met dat gegeven is hij uitgeverij GiST begonnen voor mensen die op latere leeftijd hun stem hebben gevonden. Ik ben hem eeuwig dankbaar.”

En dan begint het proces van schrappen, schaven, herschrijven, passages weggooien. Dat lijkt me moeilijk bij zo’n persoonlijk verhaal. Of niet?

“Dat is verschrikkelijk, te meer daar ik oorspronkelijk de eerste levensjaren van mijn vader uitgebreid had beschreven. Hoe zijn vader – mijn opa – vanuit Groningen in Delft was neergestreken en zich het horlogevak eigen maakte. Ik vond het zelf machtig interessant, wat een slecht criterium bleek. Ik vermoedde achteraf dat die hoofdstukken geen weerklank vonden bij de uitgevers en daar begon nou juist mijn verhaal mee. Na verloop van tijd besefte ik dat die hoofdstukken eruit moesten. Al het onderzoek was voor niets geweest. Aanvankelijk kortte ik teksten in en schrapte hele passages, maar dat waren slechts de laatste stuiptrekkingen. Uiteindelijk ging alles overboord.”

Je hebt het niet alleen over wat Nederlandse dwangarbeiders overkwam (hun angst, de saamhorigheid, het gemis van thuis, het zoeken naar ontspanning, de steeds nijpender wordende omstandigheden), maar ook over hoe Duitsers zich voelden. Ook daar was angst. Ik denk aan horlogemaker Früh die alles van waarde in zijn kelder inmetselde. Subtiel snijd je een aantal kwesties aan, zoals het vermoorden van geestelijk beperkte mensen en de ontreddering van moeders van wie de echtgenoot sneuvelt. Het lijkt alsof je op deze manier evenwicht zoekt in het verhaal.

“Dat evenwicht kwam bijna als vanzelf. Uit de verhalen van mijn vader kwam ook het leven van de gewone Duitser naar voren. Ik vond dat van belang om te vertellen. In de meeste boeken over de Arbeitseinsatz komt dat aspect nauwelijks aan bod. Veel Duitsers probeerden in de oorlog hun tijd zo goed mogelijk door te komen. Kritiek op de oorlog of de nazipartij stond gelijk aan opsluiting in het concentratiekamp. De meesten waren het tegen het einde helemaal zat, alhoewel ze wisten dat het geen pretje zou worden als de Amerikanen het land eenmaal waren binnengevallen. De echte nazi’s bleven fanatiek tot het eind. De zaak was allang verloren, maar van opgeven was geen sprake. Dat heeft nog onnodig veel levens gekost, waaronder ook dat van talloze burgers.”