Zeugnis vom Untergang Königsbergs 

Bij een vriend in Genève hoorden we over Michael Wieck en zijn boek, zijn zoon was met de zoon van onze gastheer bevriend. Ik las het geleende boek in één ruk uit. Ook al omdat we zelf naar Kaliningrad/Kö­nigs­berg zouden gaan trof me dit boek heel bijzonder – de resten van ruïnes waar hij over schreef gingen we in ogenschouw nemen, we waren ontroerd door het in 2011 geplaatste bord­je op de brug dat aan deportatie herinnerde; hij moet bij de onthulling aanwezig geweest zijn.

De eerste Duits uitgave was in 1990 (Zeugnis vom Untergang Königsbergs); Engels 2003 (A Childhood Under Hitler and Stalin), Russisch: 2004, 2015. Pools 2019.

Wieck (Königsberg 19.7.1928 – 27.2.2021), Duits violist en auteur, schreef over zijn geboortestad, waar hij en zijn muzikale familie ook na de Neurenbergse rassenwet­ten bleven wonen – hij en zijn zusje Mirjam, die in 1938 met een Kindertransport naar Schotland ging, werden zogenaamde Geltungsjuden, geen Mischlinge; hun vader was geen jood, ze moesten wel een gele ster dragen. Michael kwam op weg naar school langs de synagoge uit 1896; “die was nooit leeg … het was een heel diverse Joodse gemeenschap… we hadden een goed leven.” De Joodse gemeen­schap was heel verschillend van de Jo­den in de shtetls of in dorpen op het land, die Jiddisch spraken. Net als de Joodse gemeenschappen in Berlijn en München waren de Joden in Königsberg goed opge­leid, over het alge­meen liberaal en goed geïnte­greerd. Op 9.11.1938 werden ze verrast door de Kristallnacht. De synagoge werd verwoest en brandde af. “We saw the hulking ruin of our historic old synagogue each day, now a silent, accusatory me­morial, a memorial to suffering,” schreef Wieck in 2003. Hij her­innerde zich dat zijn ouders op de dag erna van streek en bezorgd waren, hij mocht niet naar school. Zijn Bar Mitzva was in 1941 in een kleine syna­go­ge, hij en zijn ouders wer­den niet ge­de­porteerd, hij werd wel gedwongen tewerkge­steld, fa­milieleden, vrien­den en bekenden emigreerden of verdwenen, het leven werd steeds moeizamer. Het zwa­re bombardement van de RAF in augustus 1944 bracht het leven in de stad tot stil­stand. Het Rode Leger nam de stad begin april 1945 uit­ein­de­lijk in – een Godsoordeel, dat de stad zelf, net als de syna­goge, een smeulende hoop as was geworden? Maar hij kon dat niet zo zien: “What happe­ned, punished us and many others in the same way, and often more harshly than those who were really guilty.”

Maar in april 1945 werd de familie niet als Joodse slachtoffers, maar als Duitsers ge­zien. Michael kwam in een sovjetkamp in Königsberg-Rothenstein terecht, Königs­berg werd Kaliningrad. Bijzonder schrijnend is hoe hij daarover vertelt: de een­zaam­heid tijdens de oorlog, het lange wach­ten op de bevrijding, de gevechten in de stad, het begin van de bezetting, om tenslotte als Duitse dader te worden beschouwd, zijn on­der­duiken, het on­men­se­lijke werk. 1948/9 moch­ten ze tenslotte net als andere overlevende in­woners van Duitse komaf naar de Duitse sovjetzone ver­huizen, Michael ging naar familie in West-Berlijn – er was nog geen muur – en ver­volgens naar Nieuw-Zeeland, daar werkte hij als violist. Na terugkeer naar Duits­land woonde hij in Stuttgart, werd er eerste concert­meester van het Kamer­orkest. Zijn Joodse geloof was hij enigszins kwijt: “All people, be they musicians or politi­cians, Germans or New Zealanders, Jews or Christians, the persecutors or the per­secuted, are frighteningly the same irrespec­tive of different temperaments, ideals and con­ven­tions. In all of us resides the poten­tial for every possible action.”

In 2016 kreeg Wieck het Bundesverdienst­kreuz, eerder de Otto-Hirsch-medaille voor zijn inspanningen voor de Duits-Joodse verzoening. Hij sprak vaak in het openbaar over ‘zijn’ ge­schie­­denis: “Die ‘Sterbestunde’ Königsbergs habe 1933 mit der Wahl Hitlers begon­nen, sagt er, und dass Hass nur neuen Hass er­zeugt.”

Hij kwam weer in Königsberg, was betrokken bij de bouw van een nieuwe ‘oude’ sy­na­goge die op 8.11.2018 werd ingewijd, de sjofar werd geblazen. Rabbi Boroda: “It’s the only syna­gogue in Russia that was destroyed during Kristallnacht, It’s very sym­bolic that we’re rebuilding it almost exactly as it was, not only restoring its glory but ex­panding on it.” Er woonden op dat moment weer meer dan 3000 leden van de Jood­se ge­meen­schap, vermoedelijk meer dan in Litouwen en Po­len samen: een revival, met ruimte voor andere activiteiten en een auditorium. On­danks al het terug­draaien van de op zich al heel voorzichtige democratisering moet Poetin dat hebben gesteund, hoewel er in de Russische federatie antisemi­ti­sche ten­densen voorkomen – een reden om bang te zijn voor wat er onder een opvolger zou kunnen gebeuren en daarom te emi­greren, meestal naar Israël, ook al vanwege de opkomende econo­mi­sche crisis en de toenemende isolatie na 2014.

Met geen pen te beschrijven – zo verwoordde Wieck zijn emoties bij de inwijding van de nieuwe syna­go­ge in 2018. Hij is niet lang daarna, begin 2021, overleden.

Natuurlijk zou je graag willen weten hoe hij de toekomst van Kaliningrad Oblast zomer 2022 had gezien en hoe hij over de af en toe opkomende discussie over het toebedelen ervan aan Litouwen, Polen of zelfs de Bondsrepubliek had gedacht. Ik ga ervan uit dat hij ook de weer opgebouwde dom met het graf van Kant heeft be­zocht, en dat hij minstens één van de schitterende concerten in de dom op basis van de samen­werking met de Bondsrepu­bliek heeft meegemaakt.

Een onverwacht actueel boek – dus ook om die reden waard om te worden gelezen.

(Ik citeer hierboven uit het En­gels, dat lijkt me voor lezers makkelijker toegankelijk dan het Duits; ik wil hem toch graag met een eigen stem aan het woord laten komen. Andere Engelse citaten: www.timesofisrael.com/russias-westernmost-synagogue-rebuilt-80-years-after-kristallnacht-destruction/,  Rabbi Alexander Boroda, president of the Chabad-affiliated Federation of Jewish Communities of Russia. Het Duitse citaat: (Ein Kämpfer gegen den Hass, www.lan­deszeitung.de/kultur/kultur-lokal/31897-ost­preussisches-landesmuseum-2).)

—

Diete (Diedericke Maurina) Oudesluijs – historica, germaniste en neerlandica werkt en schrijft samen met echtgenoot Johan B. Meijer  – algemeen econoom , was werkzaam in ITC, commercieel als tolk/vertalers. Sinds midden jaren 90 hebben we ons in het kader van de  Stichting Holländerei intensief bezig gehouden met Nederlandse dwangarbeiders tijdens WOII, maar we keken en kijken ook naar andere groepen: gevangenen in kampen en gevangenissen, krijgsgevangenen. Diverse eigen publicaties en bijdragen op dit gebied (Duits en Nederlands, vertalingen, ondersteuning en medewerking bij projecten van anderen op het terrein van WO II): Diete heeft onlangs Sachsenhausers, sterker dan de dood uitgegeven.

—

Wat is jouw ‘favoriete’ boek over oorlog en waarom? Schrijf het op in een kort essay van maximaal 850 woorden. De mooiste verhalen belonen we met een Bazarow boekenbon van 25 euro. Inzenden kan voorlopig onbeperkt, in ieder geval zolang de oorlog in Oekraïne duurt. De komende maanden publiceren we in elke editie van Bazarow Magazine één van deze verhalen. Als je je stuk indient ga je ermee akkoord dat we je verhaal publiceren in Bazarow Magazine en op Bazarow.com. Zet er ook even bij wie je bent en wat je doet.

Stuur je inzending naar info@bazarow.com.

Medewerkers en recensenten van Bazarow zijn van harte uitgenodigd om een bijdrage te schrijven!

Foto: Ysselsteyn, Noord-Limburg, Roeland Dobbelaer