Elisabeth Francet
Special Oekraïne - Recensie Vorosjylovhrad van Serhi Zjadan
Over de auteur
Serhi Zjadan (Starobilsk, 1974) is een van de meest populaire en invloedrijke stemmen in de huidige Oekraïense literatuur. Zijn poëzie en romans worden ook in vele andere landen gelezen. Twee keer won hij de BBC Ukraine’s Book of Th e Year-prijs. Hij vertaalt poëzie, speelt in een rockband en organiseert literaire festivals. Hij woont en werkt in Charkiv, waar hij in de winter van 2013-2014 een spil vormde de Euromajdanprotesten.
Over het boek
Wanneer zijn broer opeens verdwijnt, keert de 33-jarige Herman terug naar zijn geboortestad. Het wordt een kort bezoek, denkt hij. Maar wie eenmaal terugkeert naar het Wilde Oosten van Oekraïne – met zijn vrouwen, drank, smokkelaars, maïsbaronnen, vluchtelingen en granaten – gaat er niet snel meer vandaan.
Odyssee van nergens naar nergens
[Recensie] Tussen de rotzooi in een oude woonkazerne in Charkiv, Oost-Oekraïne, ligt Herman met zijn kleren aan te slapen, wanneer hij om vijf uur ’s ochtends door telefoongerinkel gewekt wordt. Het is Kotsja, om te melden dat Joera (Hermans broer) het afgetrapt is en dat hij nu met de gebakken peren zit wat betreft het tankstation. En of Herman kan langskomen om het uit te puzzelen? Met tegenzin vat Herman de reis aan naar ‘het wilde oosten’. Plichtsbesef – het gaat tenslotte om zijn broer – doet hem terugkeren naar de plek waar hij geboren is en die hij ontvlucht was.
Vorosjylovhrad, de derde roman van Serhi Zjadan (1974), de ‘bard van Oost-Oekraïne’, is het relaas van de hallucinante odyssee van Herman (Zjadans alter ego) door de Donbas, een desolate uithoek in het oosten van de Oekraïense staat. De charismatische schrijver, geboren en opgegroeid in de regio, verwierf er in de jaren negentig naam en faam met poëzie en proza en als voorman van een punkband. Hij was een spilfiguur tijdens de Oranjerevolutie (2004-2005) en de Euromajdanprotesten (2013-2014). Zjadan geeft de naargeestige sfeer in de Donbas filmisch weer, in een directe stijl met flitsende dialogen, frappante metaforen en een vreemde combinatie van mistige nostalgie en nuchtere ironie.
Hermans reis oostwaarts begint troosteloos, een en al stof en vertwijfeling, en voert langs betonnen bushokjes en vrachtwagens op weg naar het noorden. De buschauffeur smokkelt een lading Chinese sportschoenen. Medepassagiers: vrouwen in trainingsbroeken, met felle make-up en plaknagels, kinderen met knuppels en boksbeugels, slapende dronkaards. Wanneer zijn reisdoel nadert, ziet Herman een weidse zonovergoten vlakte met frisgroene maïsvelden opdoemen. Op een heuvel in het hart van de Donbas, op enkele kilometers van zijn geboortestad, ligt strategisch het tankstation van zijn broer.
De Donbas, ooit het kloppende hart van de Sovjetindustrie: een migrantensamenleving georganiseerd rond mijnbouw, zware industrie en grootschalige landbouw, is ook het gebied waar tijdens een blitzkrieg in de Tweede Wereldoorlog meer dan 200.000 soldaten van het Rode Leger om het leven kwamen en 1300 tanks werden vernietigd door de Duitsers. In de zwarte, vruchtbare aarde zijn nog steeds tanks begraven, soms met verkoolde lichamen erin. Na de opheffing van de Sovjet-Unie werd de Donbas opnieuw een conflictgebied. Zjadan vervlecht Hermans wedervaren met de geschiedenis van dit ruige niemandsland tussen twee werelden, waar roofkapitalisten, huurlingen, maffiosi en maïsbaronnen chaos scheppen en waar willekeur ingekapseld zit in machtsstructuren, met aan het hoofd de oligarchen.
Kotsja, zijn broers kompaan, omhelst Herman uitvoerig. De vreugde van het weerzien is groot. Ook mecanicien Sjoera is opgetogen met Hermans komst. Die kent beiden sinds heugenis: Kotsja als eeuwige delinquent, geweldenaar en dronkaard, Sjoera als gewezen superspits en vrouwenloper. De mannen zijn onbehouwen maar joviaal en loyaal. Ze grijpen elkaar bij de lurven, neuken lustig in het rond, smakken nu en dan iemand tegen het asfalt en nemen zich voor hem de volgende keer de harses in te slaan. Toch gedragen ze zich als puntje bij paaltje komt telkens weer vergevingsgezind: ze slaan het stof uit de kleren van de neergeslagen persoon, kloppen hem bemoedigend op de schouders en koesteren geen wrok. Werk, drank, sigaretten, drugs, vrouwen, voetbal en muziek houden hen overeind. En verveling, wachten op dingen die niet komen.
Blijkt dat maïsbaronnen het tankstation willen kopen voor vijftig ruggen en hen onder druk zetten om de deal te beklinken. Uit voorzorg had Joera enkele jaren voordien het tankstation op naam van zijn broer laten zetten. Joera is spoorloos, dus Herman is nu verantwoordelijk en zal de zaak moeten uitklaren. Het makkelijkste is natuurlijk om alles te verkopen. Het stadje is onveranderd gebleven sinds Herman er vertrok. De inwoners klampen zich vast aan de leegte. Liever dat dan een stap te wijken. Herman denkt weemoedig terug aan zijn jeugd, de lange bloedhete zomers, toen warme golven drank door zijn hoofd rolden. Ook nu is het er bloedheet, iedere dag komt er meer stof en zand bij. Herman besluit te blijven en mee te helpen in het tankstation.
“‘U staat dus niet open voor een deal met ons?’ Groepjes mannen trachten Herman te intimideren. Ook de overheid moeit zich met de zaak. Omdat hij het been stijf houdt, gaan de intimidaties over in geweld. Voor Herman staat hier niet alleen het tankstation op het spel maar ook zijn integriteit, zijn enige existentiële houvast in een wereld als deze. Hij stopt zijn laatste spaarcenten in de zaak.”
Je ziet het stoffige landschap rond het tankstation zo voor je: de gloeiende, rode zon aan de horizon boven de autoweg, het hete asfalt, de blauwe schemering. De lucht en de aarde veranderen met Hermans stemming: “Nu had de lucht een doodskleur, met uitzichtloze schakeringen.” Zjadan gebruikt beelden die het rommelige, sleetse en statische van de omgeving benadrukken: “De Volkswagen schudt als een conservenblikje dat met een stok wordt rondgeslagen.” Krakkemikkige Volga’s, legerbroeken, tattoo’s en nepjuwelen kleuren het straatbeeld. Uit de autoboxen weerklinkt Charlie Parkers saxofoon: “een gouden vlam van devote woede”. Jazz staat in de roman symbool voor vrijheid en anarchie. Zjadan bezingt de anarchistische levenshouding als een manier om integer te blijven en zich toch staande te houden te midden van willekeur.
Bont is de stoet personages die Zjadan opvoert. In een hallucinante passage schildert hij in detail de nachtelijke doortocht van honderden vluchtelingen tijdens een onaards aandoende exodus. Majestueus beschreven is de voetbalmatch tussen een allegaartje van top tot teen getatoeëerde jeugdvrienden van Herman (van diepgelovigen en neonazi’s tot communisten en hyperkapitalisten) en een bataljon gewezen dwangarbeiders. Tijdens de nacht gebeuren er sinistere dingen: orgieën van geweld en seks. Herman duikt met de ene na de andere vrouw in de koffer. Seks is als eten, drinken en slapen voor hem. Zijn nieuwe leven is gericht op overleven.
Wanneer het geweld escaleert moet Herman onderduiken. Tijdens die nachtelijke tochten begint zijn werkelijke odyssee. Hij gaat op zoek naar het doel van zijn existentie, naar ‘zijn Vorosjylovhrad’. Hij komt in het kielzog terecht van smokkelaars, vluchtelingen, zigeuners. Altijd wordt iets in hem op de proef gesteld. Het is een duistere odyssee, in leegte en doelloosheid, van nergens naar nergens, in verroeste vehikels, op kapotte schoenen, verblind door de zon of omhuld door mist. In de wereld waardoor Herman zich beweegt staan mensen centraal. Zij zijn op elkaar aangewezen, of ze nu samen optrekken of tegenover elkaar komen te staan. Vrij van hedonisme, narcisme, egocentrisme, zijn zij de werkelijke overlevers in de roman. In hun gedrag schuilt aanvaarding van het lot en vertrouwen in de dag van morgen. De uiteindelijke verliezers in dit verhaal zijn degenen die alles doen om erbij te horen, zich uitsloven om in de smaak te vallen, bang zijn voor de mensen voor wie ze werken.
De presbyter van een geloofsgemeenschap raadt Herman aan om “het leven bij de horens te vatten,” in wat voor omstandigheden dan ook. “Oké, ze kunnen proberen jou te kopen. Maar niemand kan je kopen als je dat zelf niet wil. Bied weerstand, geef niet toe aan je zwaktes. Er is geen verlossing, hooguit berusting.”
Van aan de rand van de westerse samenleving, zwalpend tussen nostalgie naar de zekerheden van het Sovjetverleden, besef van een rauwe wereld overgeleverd aan kapitalisme en hebzucht, en hunkering naar een toekomst vol mogelijkheden, reikt Zjadan ons met Vorosjylovhrad een andere bril aan. Hij romantiseert niets, toont een andere wereld, een ruwe samenleving, waar de taal van de vuist, maar evengoed die van mededogen en loyauteit gesproken wordt. Een wereld van jazz en anarchie.
—
Eerder verschenen op Mappalibri en bij Geen dag zonder boek
Informatie
Titel
Vorosjylovhrad
Taal
Nederlands
Bindwijze
Paperback
Druk
1
Verschenen
september 2018
Aantal pagina's
376 pagina's
Auteur
Vertaald door
Serhi Zjadan
Tobias Wals
Uitgever
De Geus
ISBN
9789044539844
Genre
Literatuur & Romans
Deze week in Bazarow Magazine
Lees hier wekelijks interviews met schrijvers, voorpublicaties van nieuwe boeken, columns, de agenda en het laatste boekennieuws.
