Special Oekraïne – Recensie Zulajka opent haar ogen van Guzel Jachina (copy)

Ieder afzonderlijk en allen tezamen

[Recensie] Als je van een volk af wilt, organiseer dan een lange reis, zonder comfort, zonder genoeg eten en drinken, zorg dat het of te koud of juist te warm is en je zult zien dat bij aankomst een deel van je probleem al is opgelost. De Turken stuurden de Armeniërs te voet door de Syrische woestijn, honderden kilometers en bijna niemand kwam aan op de plaats van bestemming. De nazi’s propten Joden in overvolle treinen en vervoerden ze vanuit heel Europa naar Polen, onderweg stierven duizenden de uitputtingsdood. Ook de Russen onder Stalin gebruikten dit vervoermiddel en wel om zich van het koelakken vraagstuk te ontdoen. Koelakken waren zelfstandige, traditioneel levende boeren. Na de afschaffing van het lijfeigenschap in de jaren zestig van de 19^de eeuw wisten zij door hard werken een bestaan op te bouwen, met een bescheiden mate van welvaart. Ze hadden wat bezittingen, een koe, enkele geiten, wat extra graan om volgend jaar in te zaaien, wat huisraad. Toen na de Russische Revolutie Lenin startte met de collectivisatie van de productiemiddelen, ook in de landbouw, moesten de koelakken het ontgelden. Het communistische regime startte lastercampagnes om de koelakken te schaden, ze werden neergezet als uitbuiters, rijken, anticommunisten. De koelakken moesten inderdaad niets hebben van het communisme en snapten niet waarom ze opbrengsten van hun land voor niets aan de communisten zouden geven. Ze kwamen in verzet, verborgen eten en werktuigen, wilden niet meewerken en startten vechtpartijen. De communisten pikten dat niet en de maatregelen tegen de koelakken werden steeds zwaarder. Lenins opvolger Stalin verklaarde rond 1930 het hele volk als ongewenst. De hele klasse moest geliquideerd worden. Tegenwoordig noemen we dat genocide. De communisten zetten miljoenen koelakken hun boerderijen uit, hun land werd ontvreemd. Er werden ongeveer twee en een half miljoen mensen gedeporteerd naar Siberië. Naar schatting kwamen er 4 miljoen koelakken om het leven.

In de epische roman Zulajka opent haar ogen van de Guzel Jachina (1977) vormt de deportatie van de koelakken per trein naar Siberië een van de schokkendste delen van het boek. Het cynisme waarmee de communisten ervoor zorgden dat de reis zolang mogelijk duurde en dat er zo min mogelijk eten en drinken was, maakte dat minder dan de helft van de mensen die starten met de reis op de plaats van bestemming aankwamen. Een aantal wist te ontvluchten, een deel van hen werd opgespoord en doodgeschoten.

De communisten bedachten dat de koelakken een nieuw leven moesten opbouwen langs de grote rivieren in het oosten van het land, in Siberië; het meest onherbergzame stuk Rusland. Het gebied daar, ook wel taiga genaamd, is eigenlijk een groot uitgestrekt moeras met dennen begroeid, waar tijdens de ijskoude winters alles bevriest en het in de hete zomers onleefbaar is door muggen en de drassige ondergrond. Heel Rusland moest ontgonnen worden, het communistische regime had elke graankorrel nodig die ook maar ergens verbouwd kon worden en de gedachte was: degenen die de treinreis overleven zullen daar ook wel overleven en zorgen voor extra landbouwinkomsten. Koelakken konden immers hard werken en het waren goede boeren.

Dat is de politiek historische achtergrond van Guzal Jachina’s Zulajka opent haar ogen over het leven van de eenvoudige, tengere moslimboerin Zulajka. Ze is getrouwd met een beul van een kerel, Moertaza en woont samen met hem en haar schoonmoeder die ze Vampiria noemt.Vampiria is een stokdoof en blind wezen dat er alles aan doet om het leven van Zulajka onmogelijk te maken. Moeder en zoon behandelen haar als slaaf. Als lezer hoop je dat er snel verandering in komt. En dat komt als de communisten het koelakkendorp binnenvallen onder leiding van de idealistische en ambitieuze commandant Ignatov. Als Moertaza in verzet komt schiet Ignatov hem dood. Zulajka wordt op transport gezet. Van de regen in de drup, zeker als ze zwanger blijkt te zijn. Dan volgt de barre tocht per trein heel Rusland door.

Ze is uiteindelijk een van de weinigen uit haar dorp die de reis overleeft, niet op de laatste plaats door ingrijpen van Ignatov die zich tot haar aangetrokken voelt. In de taiga werken de koelakken, versterkt door een aantal dissidenten uit Leningrad en Moskou, onder erbarmelijke omstandigheden aan een nieuw dorp, aan een nieuw leven. Ignatov blijft bij zijn nieuwe kudde en regeert met harde hand. Zulajka bevalt van een zoon, al haar eerdere kinderen zijn binnen een paar weken gestorven. Ze besluit dat ze nog maar een taak heeft: zorgen dat dit kind overleeft.