‘Ik ga.’ Charles worstelt zich uit zijn stoel en even later houdt het gegil op.

‘Nog even,’ mompelt Fernand, ‘we zijn er bijna door.’

Bijna, zegt hij, bijna, en dat wil ik geloven. Nog steviger grijp ik het stuur vast tot ik mijn handen haast niet meer voel. ‘Luisteren, gij,’ sakker ik tegen de machine. ‘Ik zal u leren te luisteren.’

Op verende benen valt Charles tussen Fernand en mij in. ‘Een moment van hysterie bij de nonnen, onder controle gebracht door ondergetekende, tot uw dienst.’ Met een luide klak slaat hij zijn hakken tegen elkaar.

‘Onnozelaar,’ zegt Fernand.

Mijn hart klopt net iets minder hevig in mijn keel. ‘Hoe hebt ge dat voor elkaar gekregen?’

‘Met een gezamenlijk gebed, wat dacht ge.’ Charles klopt zich op de borst en de spanning wijkt, tot Joe schreeuwt: ‘IJs!’

In een seconde is de voorruit bezaaid met ijskristallen die in een grillig netwerk kriskras het glas bedekken. Dadelijk volgen de vleugels en het roer.

‘Zicht zero!’ constateert Joe.

De wendbaarheid van de machine neemt af Het toerental loopt terug. De motor trilt. We redden het niet. Zander kom­ pas, zonder zicht, zonder vleugels, wat kan ik doen?

Blijven gaan. Blijven gaan. Met mijn blik vastgehaakt aan de hoogtemeter, dwing ik de machine om alles te geven. Een laatste keer, vooruit.

Dan is het plots voorbij. De wolkenmuur wijkt uiteen, een kier blauw wordt zichtbaar tussen de ijskristallen. De kier wordt een streep, breder en nog breder en dwars door die streep heen vliegen we de blauwe lucht en de vergeving, de absolutie tegemoet, recht naar de zon die het ijs verandert in water. Even abrupt als de turbulentie begon, is ze voorbij.

‘Dertig graden naar links,’ rapporteert Joe kalm, alsof er niets is gebeurd.

Ik schud de kramp uit mijn handen en stuur bij tot we weer op koers zijn.

Die avond wimpel ik de aanbiedingen om samen met de pas­ sagiers te dineren af. Na vandaag hoef ik niemand meer ter wille te zijn.

Op de marktjes zijn Amerikaanse hemden en Amerikaanse spullen populair, net als thuis.

‘Sigaretten uit Amerika,’ spreekt een verkoper me aan, ‘So frank voor een pakje.’

‘Geen Frans geld,’ weer ik hem af.

In de haven liggen gestrande handelsschepen aangemeerd, hun pieken en dalen afgetekend tegen de oranje gloed van het gouden uur. Het uur waarin de schaduwen gaan liggen, waarin droefgeestigheid niet bestaat. Ik denk aan Helena. Waar is ze, wat doet ze op dit uur? Stel dat ze daarginds zou zitten, op de hoge stenen bank aan het water, zouden we clan samen kijken naar het komen en gaan van de schepen en wat zou ik haar clan zeggen?

Een windstoot waait aan van over het water. Ik druk mijn pet vaster op mijn hoofd en richt mijn blik op de perfecte rookrondjes die opkringelen boven de stenen bank alsof het signalen zijn.

Signalen van Fernand die uit jarenlange gewoonte ook de weg naar hier heeft teruggevonden en die zijn eerste siga­ ret van de avond opsteekt wanneer ik naast hem ga zitten. Zwijgend biedt hij mij er ook een aan. De eerste hijs vult mijn lijf met rook en met verlossing.

‘Ook last van spierpijn?’ verbreekt Fernand de stilte.

De confrontatie met de vergankelijkheid en het besef van de eindigheid van het leven zetten zich vast op de spieren. ‘Als de storm ons echt te pakken had gekregen, clan hadden we nooit meer spierpijn gehad,’ constateer ik.

Fernand grinnikt. ‘Voor morgen en overmorgen is er beter weer voorspeld,’ beweert hij.

Het weer, zo is vandaag gebleken, is net zo grillig als de mens, Fernand.

‘Van Algiers naar Gao op dag twee. Open hemel. Van Gao naar Lagos naar Leo op dag drie. Open hemel. Ons zal niets overkomen,’ zegt Fernand de optimist. Met een zacht knis­ perend geluid neemt hij een trek van zijn sigaret en het blijft een tijdje stil.

‘Hoe is het met Helena?’ vraagt hij clan. Goed is een leugen.

‘Goed,’ zeg ik, ‘en met Irma en de zoons?’ Ook goed? Ja hoor.

Allebei kennen we het tweede gebod voor de vliegenier: laat uw zorgen thuis.

Met de punt van zijn schoen duwt Fernand zijn sigaret uit. ‘Er moet mij toch iets van het hart, Victor,’ zegt hij en ik wist dat het zou komen.

Al sinds vanmorgen moet hem iets van het hart. Vier lange oorlogsjaren hadden we elkaar niet gezien en met een opge­ wekt ‘hier zijn we weer’ had hij me begroet, alsof we gisteren nog samen vlogen. lets plechtiger clan gewoonlijk hadden we elkaar de hand geschud en elkaar in de ogen gekeken: blij u weer te zien, kameraad, zie ons eens, wij zijn er nog en wij gaan door, bij leven en welzijn. En toen had hij zijn mond geopend, geaarzeld, en hem weer gesloten.

Blijf zwijgen, Fernand, maar dat doet hij niet.

‘Er zijn geruchten die de ronde doen, weet ge,’ zegt hij. Gij weet, hij weet, iedereen weet.

Ik haal uit naar een lome vlieg die ook de ronde doet, de ronde van mijn hoofd. Ik raak ze hard met mijn nagel en verdwaasd tuimelt ze voor mijn voeten en draait op haar rug een paar brommende cirkeltjes over het beton tot mijn schoen haar vindt.

‘Zeg het gerust als het mijn zaken niet zijn, maar …’ Fernand draait zich naar me toe.

Wat zal ik doen, hem afweren, hem afstoppen? Met een vingerknip tik ik mijn peuk weg. De meeuw met een poot die me al een tijd staat te begluren, duikt er krijsend op af en vliegt ermee weg. Even verderop landt ze – afremmend met vooruitgestrekte poot – en duikelt voorover. Bracht de peuk haar uit evenwicht of vergt het verlies van een poot nieuwe vaardigheden? Ze klapt het stof uit haar veren en pikt de peuk weer op.

‘Wat wilt ge weten, Fernand?’

‘Is het waar dat ge voor de RAF een oorlogsmissie vloogt die fout afliep?’ De vraag is snel gesteld, uitgespuwd haast en Fernand zucht – alsof hij een haar van zijn tong heeft geplukt en even van de opluchting mag genieten. Hij biedt me een nieuwe sigaret aan en geeft me vuur. Een zoenoffer, lippendienst.

Tegelijk met de rook blaas ik de woorden uit. ‘Ik heb niet gevlogen. Ik werd afgekeurd, bij aankomst, op het eerste gezicht. Te oud.’

Als een feit, niet als een oordeel, zo brachten de Engelsen het. Zander emotie, zonder pardon. Ervaring telde niet. Leeftijd wel. Victor Heylighen, te oud om oorlogsmissies te vliegen. En de weg terug naar huis was afgesneden, de oorlog trok zich op gang en ik zat hem uit.

Seconde na seconde verstrijkt en Fernand vraagt niet wat ik clan wel deed in Engeland.

‘Gij hebt ons door de storm geleid vandaag, ge zijt niet te oud,’ zegt hij en de stelligheid in zijn stem is groot genoeg om te geloven dat we samen verder kunnen, nog zolang het God belieft.

—